LUBUSKI WOJEWÓDZKI KONSERWATOR ZABYTKÓW
W ZIELONEJ GÓRZE
ul. Kopernika 1, 65-063 Zielona Góra, tel. (0-68) 324-74-11, fax. (0-68) 325-37-45, www.lwkz.pl
Zielona Góra, dn. 13.08.2010 r.
RZD.4201-373/09 [13]
Nr rej. L-408/A
O B W I E S Z C Z E N I E
DECYZJA
W SPRAWIE WPISU DO REJESTRU ZABYTKÓW WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO HISTORYCZNEGO UKŁADU URBANISTYCZNEGO ZAMOŚCIA – DAWNEGO OSIEDLA ROBOTNICZEGO
Na podstawie art. 3 pkt 1, 2, 12, art. 6 ust. 1 pkt 1 lit. b), art. 7 pkt 1, art. 9 ust. 1, art. 89 pkt 2, art. 91 ust. 4 pkt 4, art. 94 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 ze zmianami) oraz art. 49 i 104 ustawy
z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2000 r., Nr 98, poz. 1071 ze zmianami), w wyniku postępowania administracyjnego wszczętego na wniosek Prezydenta Miasta Gorzowa Wlkp. z dnia 30.11.2009 r., (data wpływu: 07.12.2009 r.), znak: WAB.MKZ.AD.-7360/206/09
Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków
orzeka
• wpisać do rejestru zabytków województwa lubuskiego pod numerem rej. L-408/A następujący zabytek nieruchomy:
historyczny układ urbanistyczny Zamościa – dawnego osiedla robotniczego, położonego
w miejscowości Gorzów Wlkp. (gmina Gorzów Wlkp. o statusie miejskim, powiat grodzki)
w granicach opisanych poniżej i zaznaczonych na załączniku graficznym stanowiącym integralną część niniejszej decyzji.
Granica historycznego układu urbanistycznego Zamościa – dawnego osiedla robotniczego, przebiega w następujący sposób:
po stronie północnej:
• wzdłuż południowej granicy ulicy Fabrycznej, tj. dz. 10/2 od skrzyżowania z ul. Waryńskiego do skrzyżowania z ul. Towarową:
po stronie wschodniej:
• wzdłuż wschodniej granicy dz. 180/2, tj. ul. Towarowej oraz po wschodniej granicy dz. 179, 185, 186, 188, 189, 190, wzdłuż wschodniej granicy dz. 180/2 oraz po wschodniej granicy dz. 183/3 i 184/1 do ul. Śląskiej
po stronie południowej:
• przecina dz. 1753/2, tj. ul. Śląską i biegnie wzdłuż zachodniej, południowej i wschodniej granicy działki nr 1333, następnie wzdłuż zachodniej granicy dz. 1317/1, zachodniej
i południowej granicy dz. 1317/2, południowej granicy dz.1316/1, zachodniej granicy dz. 1323/2, 1324/4, 1326/4, 1328/2, południowej granicy dz. 1328/2, 1328/1, wschodniej granicy dz. 1328/1, 1326/3, 1324/3, 1323/1, 1322, 1314, wzdłuż południowej granicy dz. 1753/2, przecina ul. Śląską i biegnie po północnej granicy dz. 1753/2, następnie po wschodniej granicy dz. 56 57, po południowej granicy dz. 1839/1, południowej
i zachodniej granicy dz. 58/7, zachodniej granicy dz. 58/5, 58/4, północnej granicy dz. 58/4, 1839/1, 76/1, 76/2, zachodniej, południowej i wschodniej granicy dz. 75, północnej granicy dz. 1840/10, wschodniej granicy dz. 107, południowej granicy dz. 132, północnej i wschodniej granicy dz. 153, południowej granicy dz. 158/2, dz. 1840/9, 1840/8 i 1840/6, wschodniej granicy działki 76/2 oraz północnej granicy dz. 1753/2 do wschodniej granicy dz. 184/1
po stronie zachodniej:
• wzdłuż zachodniej granicy dz. 15 tj. ul. Waryńskiego, wzdłuż północnej i zachodniej granicy dz. 1775, wzdłuż zachodniej granicy dz.1776, 1777, 1778, 1779, 1782, 1783, 1786, 1787/2, 1788/2, 1789/1, 1793, 1790, wzdłuż północnej granicy dz. 1753/2, tj. ul. Śląskiej i zachodniej granicy działki 1333.
Wyżej opisane granice zostały zaznaczone na załączniku graficznym stanowiącym integralną część niniejszej decyzji.
• odmówić wpisania do rejestru zabytków województwa lubuskiego wnioskowanej części układu urbanistycznego Zamościa obejmującej Osiedle Ułańskie, zabudowę północnej pierzei ul. Śląskiej, wschodniej partii ul. Śląskiej, partii ul. Kolejowej oraz ul. Wawrzyniaka wraz z parkiem
Uzasadnienie
Zgodnie z art. 9 ust. 1 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 ze zmianami) do rejestru zabytków wpisuje się zabytek nieruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków z urzędu bądź na wniosek właściciela zabytku nieruchomego lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy.
W dniu 09.02.2010 r. Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków wszczął
na wniosek Prezydenta Miasta Gorzowa Wlkp. postępowanie administracyjne w sprawie wpisu do rejestru zabytków województwa lubuskiego historycznego układu urbanistycznego Zamościa w Gorzowie Wlkp. W dniu 09.03.2010 r. przeprowadzono oględziny ww. terenu oraz spotkanie z mieszkańcami. Natomiast w dniu 05.05.2010 r. oraz w dniach 7-11.05.2010r. umożliwiono stronom zapoznanie się z dokumentacją zgromadzoną w toku prowadzonego postępowania. Zainteresowani, w szczególności radni Rady Miejskiej Gorzowa Wlkp. reprezentujący swoich wyborców, właściciele, użytkownicy wieczyści, podmioty posiadające tytuł prawny do dysponowania nieruchomościami zlokalizowanymi w granicach zespołu urbanistycznego wpisywanego do rejestru zabytków, złożyli wnioski i uwagi do protokołu podczas spotkania w dniu 09.03.2010 r. zorganizowanego w Filii nr 6 Wojewódzkiej
i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Gorzowie przy ul. Śląskiej 78 oraz w siedzibie Delegatury Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Gorzowie Wlkp. w dniu 05.05.2010 r. i dodatkowo w dniach 7-11.05.2010 r., sugerując możliwie jak najszerszy zakres wpisu do rejestru zabytków. Podnoszono przy tym degradację substancji mieszkaniowej, zapóźnienie cywilizacyjne dzielnicy oraz skomplikowane uwarunkowania społeczne, tymczasem
w przekonaniu mieszkańców wpis do rejestru zabytków powinien zwiększyć szanse na pozyskanie finansowych środków zewnętrznych na remonty, a w konsekwencji spowodować poprawienie warunków bytowych oraz estetyki.
Granice wpisu obszaru do rejestru zabytków określono w załączniku do wniosku Prezydenta Miasta Gorzowa Wlkp. oraz dodatkowo w oparciu o zgromadzone materiały dowodowe, w tym m.in. o opinię wykonaną przez Regionalny Ośrodek Badań
i Dokumentacji Zabytków w Zielonej Górze w dniu 15.03.2010 roku, analizę kart ewidencyjnych zabytków architektury i budownictwa oraz na podstawie oględzin układu urbanistycznego oraz spotkania z mieszkańcami przeprowadzonego w dniu 09.03.2010 r. Granice te zostały naniesione na załączniku graficznym, stanowiącym integralną część niniejszej decyzji oraz opisane w sentencji. Obszar wynikający z wniosku Prezydenta Miasta Gorzowa Wlkp. został zweryfikowany i ograniczony do zabudowy ul. Waryńskiego, Jasnej, Śląskiej, Towarowej oraz Fabrycznej. Negatywnie odniesiono się do objęcia ochroną konserwatorską poprzez wpis do rejestru zabytków historycznego układu urbanistycznego Osiedla Ułańskiego, zabudowy północnej pierzei ul. Śląskiej, wschodniej partii ul. Śląskiej, partii ul. Kolejowej oraz ul. Wawrzyniaka z uwagi na częściową dewaloryzację tego obszaru oraz brak spójności i zwartości zachowanej tam historycznej zabudowy.
Początki Zamościa – lewobrzeżnej dzielnicy Gorzowa sięgają czasów średniowiecza. W 1360 roku wzmiankowano most na rzece Warcie oraz kaplicę p.w. św. Jerzego,
w sąsiedztwie której znajdował się szpital i cmentarz. Ówczesna zabudowa dzielnicy była zlokalizowana wzdłuż dzisiejszych ulic Grobli, Jerzego i Przemysłowej. Obszar dzielnicy do czasu regulacji rzeki w okresie nowożytnym, charakteryzował się niekorzystnymi warunkami dla osadnictwa z uwagi na istniejące tam starorzecza, mokradła oraz okresowe podtapianie. Reliktem zabudowy z okresu nowożytnego pozostaje spichlerz – dawny magazyn prowiantów z 1772 roku, usytuowany w pobliżu przeprawy mostowej. Dynamiczny rozwój przestrzenny przedmieścia rozpoczął się w połowie XIX wieku i związany był z zakładaniem warsztatów rzemieślniczych oraz niewielkich zakładów przemysłowych. W pierwszej kolejności pod zabudowę wykorzystywane były tereny przylegające do ulicy Przemysłowej, gdzie zlokalizowana została fabryka Hermanna Pauckscha i w następnej kolejności Gustava Schrödera. Zabudowa mieszkalna usytuowana była wówczas w głównej mierze przy dzisiejszej ul. Fabrycznej oraz wzdłuż ulic Grobli i Przemysłowej. Do połowy XIX wieku dominowała tutaj zabudowa ryglowa. Porządkowanie zabudowy i układu przestrzennego dzielnicy miały miejsce po dwóch pożarach w latach 40. XIX wieku. Kolejny etap zabudowy dzielnicy posiadał już charakter planowy i prowadzony był od lat 70. XX wieku. W 1892 roku wybudowano most kolejowy na Warcie, łączący gorzowskie dworce, a w 1894 roku most na Kanale Ulgi. Na początku XX wieku po zachodniej stronie założenia wzniesiono zespół fabryki juty, zabudowując ulice budynkami mieszkalnymi i tworząc osiedle robotnicze na potrzeby zatrudnionych w tamtejszej fabryce.
Przedmiotowy obszar posiada w zróżnicowanym stopniu zachowany historyczny układ przestrzenny oraz historyczną zabudowę. Cenniejszym elementem zabudowy jest spichlerz wzniesiony po 1772 roku, związany z handlem warciańskim. Budynek z uwagi na szczególne wartości architektoniczno-przestrzenne wpisany został do rejestru zabytków. Po jego północnej stronie zlokalizowane jest w miejscu nowożytnych umocnień ziemnych założenie parkowe. We wschodniej części dzielnicy na uwagę zasługuje pierzeja ulicy Wał Okrężny, złożona z parterowych i dwukondygnacyjnych budynków mieszkalnych, kształtująca panoramę nadwarciańską. Po wschodniej stronie ulicy znajduje się willa Hermanna Pauckscha, obecnie Grodzki Dom Kultury, wpisana indywidualnie do rejestru zabytków wraz z parkiem i kordegardą. Zamknięciem pierzei po stronie wschodniej, przy ul. Grobla 1, jest spichlerz z początku XIX wieku, który ze względu na reprezentowane wartości wpisany jest do rejestru zabytków. W północnej części dzielnicy zlokalizowany jest kościół p.w. Chrystusa Króla z 1930 roku oraz budynek szkoły przy ul. Przemysłowej z początku XX wieku. Budynki te również zostały objęte ochroną prawną na podstawie wpisu do rejestru zabytków. Na uwagę zasługują również zespoły historycznej zabudowy przy ul. Grobla, Kolejowej, Wawrzyniaka, Przemysłowej czy Zielonej. Z uwagi na zmianę przebiegu ul. Grobla oraz przebudowę skrzyżowania ul. Grobla z Woskową i Zieloną, przekształceniu uległ historyczny układ przestrzenny, a w miejscu dawnych zakładów przemysłowych planuje się aktualnie budowę nowoczesnej, wielkopowierzchniowej galerii handlowej. Również
w zabudowie poszczególnych ulic zlokalizowane są współczesne obiekty budowlane, w tym m.in. hale fabryczne, sklepy wielkopowierzchniowe, a także stadion żużlowy, wpływające
w sposób dewaloryzujący na historyczną zabudowę dzielnicy oraz jej oryginalny układ przestrzenny i kompozycyjny. W związku z powyższym, mając na względzie opinię ROBiDZ-u w Zielonej Górze, analizę prowadzoną przez Kierownika Delegatury WUOZ
w Gorzowie Wlkp. oraz pozostały materiał dowodowy, należy wskazać jedynie na zachodnią część założenia jako na zwarty układ przestrzenny o dobrze zachowanej historycznej zabudowie, a więc reprezentujący wartości pozwalające na objęcie ochroną poprzez wpis do rejestru zabytków. Poszczególne partie zabudowy dzielnicy kwalifikują się do objęcia ochroną jako historyczne zespoły zabudowy, a wybrane realizacje z zakresu architektury
i budownictwa do objęcia ochroną poprzez indywidualny wpis do rejestru zabytków.
Najlepiej zachowanym fragmentem dzielnicy, zlokalizowanym po stronie zachodniej założenia jest zabudowa dawnego osiedla robotniczego, obejmującego ul. Waryńskiego, Jasną, Towarową i Śląską. Początek zabudowie tej części dzielnicy dała fabryka juty należąca do Maxa Bahra (1848-1930). Zespół został założony w latach 1903-1904, a w trosce
o robotników oraz ich rodziny fabrykant stworzył system socjalny, wznosząc w sąsiedztwie budynki mieszkalne. W 1907 roku uruchomił ochronkę, a w trzy lata później przedszkole wraz ze żłobkiem przy ul. Śląskiej. Ponadto przy fabryce działały: stacja pogotowia, izba porodowa, stołówka, biblioteka, dom kultury, dom pobytu dla dziewcząt. Fabryka intensywnie się rozwijała. W 1908 roku wzniesiono dużą halę fabryczną, a w latach 1908-1913 kolejną halę oraz magazyn. W 1926 roku fabryka zajmowała teren ok. 50 tys. m2, a zatrudnionych w niej było ok. 3 tysięcy pracowników. W latach 30. XX wieku fabryka była największym przedsiębiorstwem w Gorzowie i największym tego typu w Niemczech.
Przedmiotowa część dzielnicy wyróżnia się regularnym układem ulic, z dwoma arteriami komunikacyjnymi: ul. Fabryczną i Śląską, które przebiegają równolegle do rzeki Warty. Prostopadłe do nich ulice to: Wawrzyniaka, Jasna i Towarowa. Największymi terenami zieleni są relikty ogrodów działkowych zakładanych przez robotników fabrycznych. Jedynym z nielicznych przykładów architektury użyteczności publicznej na terenie tego obszaru jest budynek dawnego przedszkola o zwartej bryle z historyzującym detalem, nakryty dachem mansardowym, zrealizowany według projektu Friedricha Crzellitzera – berlińskiego, architekta rządowego, znanego także z projektu Łaźni Miejskiej w Gorzowie.
Budynki mieszkalne, w tym w szczególności trzy lub czterokondygnacyjne kamienice czynszowe i modernistyczne bloki mieszkalne, nakryte dachami wielospadowymi posiadają
w elewacjach oszczędny detal architektoniczny i rzeźbiarski, opracowany w masie tynkarskiej lub w kształtce ceramicznej, na który składają się pilastry stanowiące wertykalną artykulację elewacji frontowych, gzymsy, geometryczne płyciny, proste, ceramiczne portale oraz detale rzeźbiarskie z główkami dziecięcymi i motywami zwierzęcymi. Do wyjątkowych należy wprowadzenie w budynkach przy ul. Jasnej dekoracji w formie nawiązującej do konstrukcji ryglowej, mieszczącej się w nurcie tzw. architektury rodzimej. Większość jednak zabudowy to realizacje modernistyczne, zrealizowane w stylistyce niemieckiego funkcjonalizmu. Obszar ten wyróżnia się jednolitą, zwartą zabudową, o symetrycznych i rytmicznych kompozycjach elewacji wraz z oszczędnym detalem. Negatywnie na zabudowę zespołu wpłynęła realizacja nowoczesnego osiedla mieszkaniowego w obrębie kwartału ulic Wawrzyniaka, Śląskiej, Towarowej i Fabrycznej, co nie doprowadziło ostatecznie do dewaloryzacji założenia, choć stanowi poważny dysonans w strukturze zabytkowej dzielnicy.
Obszar historycznego osiedla robotniczego zachował się do dnia dzisiejszego
w oryginalnej formie wraz z charakterystyczną, utrzymaną w jednolitym kostiumie architektonicznym niemieckiego funkcjonalizmu zabudową mieszkalną, pochodzącą
w znacznej mierze z lat 20.-30. XX wieku. Na zabudowę składają się w szczególności budynek użyteczności publicznej – dawne przedszkole wraz ze żłobkiem oraz budynki mieszkalne, a także gospodarcze, należące do robotników fabrycznych. Również historyczny układ komunikacyjny nie uległ przekształceniom. Zespół ten charakteryzuje się zwartością
i spójnością oraz reprezentuje interesujące rozwiązania przestrzenne, ukształtowane w 1 połowie XX wieku. Głównymi walorami obiektów są interesujące rozwiązania w zakresie kompozycji brył, elewacji oraz stosowania detalu architektonicznego i rzeźbiarskiego.
Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków negatywnie odniósł się natomiast do objęcia ochroną prawną w ramach historycznego układu urbanistycznego Zamościa Osiedla Ułańskiego, zabudowy północnej pierzei ul. Śląskiej, wschodniej partii ul. Śląskiej, partii ul. Kolejowej oraz ul. Wawrzyniaka. Należy w szczególności stwierdzić, że Osiedle Ułańskie jest współczesnym osiedlem mieszkaniowym, wprowadzonym w kwartał historycznej zabudowy wyznaczonej przez ul. Wawrzyniaka, Śląską, Towarową i Fabryczną. Zabudowa przedmiotowego kwartału tworzy dysonans w kontekście historycznych budynków mieszkalnych oraz nie respektuje historycznych wartości przestrzennych i kompozycyjnych. Również ze stanowiska konserwatorskiego nie mającym podstaw jest objęcie ochroną prawną fragmentarycznej zabudowy w północnej pierzei ul. Śląskiej, zabudowy wschodniej partii ul. Śląskiej, partii ul. Kolejowej oraz ul. Wawrzyniaka. W zabudowie tych ulic występują współczesne obiekty dysharmonizujące historyczny układ przestrzenny, zdewaloryzowane obiekty historyczne oraz niezabudowane nieruchomości gruntowe, przez co obszar ten utracił w znacznej mierze wartości zabytkowe, co uniemożliwia objęcie ochroną w ramach historycznego układu urbanistycznego. Nie mniej jednak w przyszłości możliwe będzie rozważenie objęcia poszczególnych zespołów budowlanych oraz pojedynczych zabytków budownictwa i architektury ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków.
W świetle zgromadzonego materiału dowodowego oraz opisanych wyżej wartości historycznych, artystycznych i naukowych ustalono, że historyczny układ urbanistyczny Zamościa – dawnego osiedla robotniczego w miejscowości Gorzów Wlkp. spełnia warunki definicji zabytku zgodnie z art. 3 pkt. 1 oraz wyczerpuje dyspozycję art. 6 ust. 1 pkt. 1 lit. b) Ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, a tym samym kwalifikuje się do objęcia ochroną konserwatorską poprzez wpis do rejestru zabytków.
W związku z powyższym, w oparciu o art. 3 pkt 1, 2, 12, art. 6 ust. 1 pkt 1 lit. b), art. 7 pkt 1, art. 9 ust. 1, art. 89 pkt 2, art. 91 ust. 4 pkt 4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 ze zmianami) należało orzec jak w sentencji. Niniejsza decyzja podlega doręczeniu przez publiczne obwieszczenie na podstawie art. 94 Ustawy o ochronie zabytków oraz art. 49 Kodeksu postępowania administracyjnego.
Pouczenie
Od decyzji niniejszej przysługuje stronom odwołanie do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego za pośrednictwem tutejszego organu w terminie 14 dni od dnia jej doręczenia
w drodze publicznego obwieszczenia. Doręczenie niniejszej decyzji uważa się za dokonane po upływie 14 dni od dnia publicznego ogłoszenia.
Załączniki:
1) Mapa z naniesionymi granicami historycznego układu urbanistycznego Zamościa – zespołu dawnego osiedla robotniczego
2) Pouczenie o skutkach wpisu do rejestru zabytków.
Otrzymuje:
1. Właściciele i użytkownicy wieczyści nieruchomości w drodze obwieszczenia lub
w inny zwyczajowo przyjęty w Gorzowie Wlkp. sposób,
2. Prezydent Miasta Gorzowa Wlkp. Urząd Miasta Gorzowa Wlkp., ul. Sikorskiego 3-4,
66-400 Gorzów Wlkp.,
3. Miejski Konserwator Zabytków, Urząd Miasta Gorzowa Wlkp., ul. Sikorskiego 3-4, 66-400 Gorzów Wlkp.,
4. Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, Delegatura w Gorzowie Wlkp., ul. Kosynierów Gdyńskich 75, 66-400 Gorzów Wlkp.,
5. Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, ul. Szwoleżerów 9, 00-464 Warszawa,
6. aa 8134, 0270, 1957, 3013. 4823, 4800
