LUBUSKI WOJEWÓDZKI KONSERWATOR ZABYTKÓW
W ZIELONEJ GÓRZE
ul. Kopernika 1, 65-063 Zielona Góra, tel. (0-68) 324-74-11, fax. (0-68) 325-37-45, www.lwkz.pl
Zielona Góra, dnia 09.07.2010 r.
RZD.4201-97/09
Nr rejestru zabytków: L – 404 /A
OBWIESZCZENIE
D E C Y Z J A
W SPRAWIE WPISU DO REJSTRU ZABYTKÓW WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO HISTORYCZNEGO UKŁADU URBANISTYCZNEGO MIEJSCOWOŚCI TRZEBIEL
Na podstawie art. 49 i art. 104 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2000 r., Nr 98 poz. 1071 ze zm.) oraz art. 3 p. 1 i p. 12, art. 6 ust. 1 p. 1 lit b, art. 7 p. 1, art. 8, art. 9 ust. 1, art. 89 ust. 2, art. 91 ust. 4 p. 4 i art. 94 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 ze zm.), w wyniku postępowania administracyjnego prowadzonego z urzędu,
Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków
o r z e k a
wpisać do rejestru zabytków województwa lubuskiego pod numerem rejestru L – 404 /A
historyczny układ urbanistyczny miejscowości Trzebiel, gmina loco, powiat żarski,
w granicach opisanych poniżej i zaznaczonych ciągłą linią czerwoną na mapie ewidencyjnej gruntów w skali 1 : 2000, stanowiącej integralną część niniejszej decyzji.
Opis granic terenu objętego niniejszym wpisem do rejestru zabytków:
Granica północna przebiega:
– po północnej granicy działek nr ewid.: 541/3, 541/4, 540/2 i 540/1, zlokalizowanych przy ul. 20 – go Lutego,
– przecina ul. Kościuszki i przebiega po północno – zachodniej granicy działek nr ewid.: 477/3 i 480 położonych przy ul. Szkolnej,
– po północnej granicy działek nr ewid.: 488, 487/3, 487/2, 487/1, 486, 485/1, 458/1, 457/4, 457/2 i 456 zlokalizowanych przy ul. Sienkiewicza,
– po północnej granicy działek nr ewid.: 460, 448/23, 445, 447, 441, 440/1 i 349/1 do wysokości ul. Tuplickiej (działka nr ewid. 422/1),
Granica wschodnia przebiega:
– wzdłuż wschodniej granicy działek nr ewid.: 439/1 i 439/2 położonych przy ul. Tuplickiej,
– południową granicą działek nr ewid. 439/2 i 440 położonych przy ul. Tuplickiej i Żarskiej,
– przecina ul. Żarską i biegnie wzdłuż wschodniej granicy działek nr ewid.: 1274/1, 1012/5 i 1012/6 do wysokości rzeki Trzebnej (Lanki),
Granica południowa przebiega:
– po północnej stronie rzeki Trzebnej (Lanki), tj. po południowej granicy działek nr ewid.: 1012/6, 1009/3, 996/8, 995, 996/9, 994, 993/1, 990/3,
– przecina ul. Zamkową i biegnie wzdłuż południowej granicy działek nr ewid.: 975/5, 1265/3, 1265/9, 1267/2,
– przecina ul. Warszawską – południowa granica działki nr ewid. 974 i biegnie wzdłuż południowej granicy działki nr ewid.: 973/3 do wysokości ul. 20 – go Lutego,
Granica zachodnia przebiega:
– po zachodniej granicy działek nr ewid.: 973/1, 1268/2, 1274/3, 541/3 położonych przy ul. 20 – ego Lutego.
u z a s a d n i e n i e
Postępowanie administracyjne w sprawie wpisu do rejestru zabytków historycznego układu urbanistycznego miejscowości Trzebiel zostało wszczęte z urzędu dnia 03.06.2008 r. poprzez obwieszczenie publiczne, zgodnie z art. 94 ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 ze zm.) oraz art. 49 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2000 r., Nr 98, poz. 1071 ze zm.). Zawiadomienie o wszczęciu postępowania zostało przekazane do Urzędu Gminy Trzebiel celem umieszczenia go na tablicy ogłoszeń lub innym zwyczajowo przyjętym miejscu oraz wywieszone w siedzibie Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze w dniach 03.06.2008 r. – 17.07.2008 r. Jednocześnie w ww. zawiadomieniu Strony, tj. mieszkańcy miejscowości Trzebiel, zostały zawiadomione o terminie oględzin.
W toku przeprowadzonego postępowania zebrano dowody obejmujące: opinię biegłych, protokół i dokumentację fotograficzną sporządzone podczas oględzin, dokumentację kartograficzną, ikonograficzną oraz literaturę przedmiotu, w tym:
– opracowanie „Trzebiel, woj. zielonogórskie. Studium historyczno – urbanistyczne do planu zagospodarowania przestrzennego miasta”, opr. przez mgr H. Dziurle, arch. J. Wawrzyniaka, R. Kazimierskiego, Warszawa 1960 r.;
– „Opinię – wytyczenie granic niezbędnych do przeprowadzenia postępowania w sprawie wpisu do rejestru zabytków układu urbanistycznego miejscowości Trzebiel, gmina loco, powiat żarski”, opr. przez W. Eckerta, P. Kochańskiego, K. Słowińskiego, z Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Zielonej Górze z dnia 29.04.2008 r.;
– protokół sporządzony podczas oględzin przeprowadzonych dnia 27.07.2008 r., w trakcie których dokonano weryfikacji granic wyznaczonych w ww. „Opinii”, zawierający m.in.: opis granic oraz mapę z propozycją przebiegu granic i naniesionymi budynkami wpisanymi do rejestru zabytków i ujętymi w ewidencji zabytków;
– dokumentację fotograficzną wykonaną podczas oględzin dnia 27.07.2008 r.;
– kartografię, w tym: niemiecką mapę topograficzną Messtischblatt, w skali 1:25 000; plan miejscowości zamieszczony w H. E. Kubach, J. Seeger, W. Jung, „Die Kunstdenkmäler des Kreises Sorau Und Stadt Forst”, Berlin 1939;
– ikonografię, m. in.: karty pocztowe, fotografie zamieszczone publikacjach, opracowanie „Dokumentacja ikonograficzna ratusza” przygotowane przez P. Haracza w czerwcu 2008 r.;
– literaturę, m.in.: S. Kowalski, „Zabytki województwa zielonogórskiego”, Zielona Góra 1987, S. Kowalski, „Miasta środkowego Nadodrza dawniej”, Zielona Góra 1974, H. E. Kubach, J. Seeger, W. Jung, „Die Kunstdenkmäler des Kreises Sorau Und Stadt Forst”, Berlin 1939, L. Malinowski, „Gmina Trzebiel: czas, ludzie, wydarzenia”, Trzebiel 2006, L. Malinowski, „700 lat Trzebiela”, Trzebiel 2002, „Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), Tom 2, Dolny Śląsk, Dolne Łużyce, pod red. Z. Kaczmarczyka, A. Wędzkiego, Zielona Góra 1970, J. G. Worbs, „Geschichte der Herrschaften Sorau Und Drebel”, Sorau 1826;
– karty ewidencyjne zabytków architektury i budownictwa z terenu miejscowości Trzebiel.
W dniu 05.08.2008 r. kserokopię protokołu z oględzin z dnia 27.07.2008 r. przesłano faksem do Urzędu Gminy Trzebiel. Pismem z dnia 06.08.2008 r. (data wpływu: 11.08.2008 r. ), znak: OB.-4042/01/08, Wójt Gminy Trzebiel wniósł zastrzeżenia dotyczące „objęcia ochroną konserwatorską znacznej części miejscowości Trzebiel”, argumentując swoje stanowisko tym, że „w chwili obecnej historyczny układ miejscowości uległ znacznemu zatarciu. Zostało wyburzone wiele budynków, w miejsce których wybudowano obiekty znacznie odbiegające architektonicznie od historycznych. Zaburza to układ miejscowości i budzi zastrzeżenia społeczności, co do zasadności wpisu”. Powyższe pismo zostało włączone do materiału dowodowego w niniejszej sprawie. Analizując zgromadzony materiał wzięto pod uwagę argumenty zawarte w ww. piśmie Wójta Gminy Trzebiel. Odniesienie do nich znajduje się w dalszej części uzasadnienia.
Na podstawie zebranego materiału dowodowego ustalono, że historyczny układ urbanistyczny Trzebiela posiada wartość historyczną, artystyczną i naukową uzasadniającą objęcie go ochroną konserwatorską poprzez wpis do rejestru zabytków.
Geneza Trzebiela sięga wczesnego średniowiecza. Pierwszy raz Trzebiel wymieniany jest w źródłach w 1301 r. pod nazwą „Trebule”. Jednak analiza rozplanowania wskazuje na znacznie wcześniejsze początki miasta i jego etapowy rozwój. Trzebiel powstał jako miasto rycerskie i od połowy XIV wieku do 1765 r. był własnością kolejnych rodów rycerskich: v. Hackenborn, v. Horn, v. Biberstein, v. Promnitz. Następnie podlegał Saksonii, a od 1815 r. wszedł w skład Państwa Pruskiego.
Już w 1318 r. Trzebiel posiadał przywilej sądowniczy. Miasto zostało ulokowane na prawie magdeburskim, co znalazło odzwierciedlenie w jego układzie urbanistycznym. Prawa miejskie Trzebiel utracił po II wojnie światowej, wraz z włączeniem go w granice Polski.
Od XV wieku Trzebiel wraz z Żarami tworzył Państwo Stanowe, którego był głównym ośrodkiem. Utworzenie Państwa Stanowego przyczyniło się do osiągnięcia dużej niezależności gospodarczej i politycznej Trzebiela.
Dla rozwoju miasta duże znaczenie miała korzystna lokalizacja. Trzebiel rozwinął się w miejscu skrzyżowania dwóch dróg, z których jedna prowadziła z Gubina do Zgorzelca, druga zaś łączyła Żary i Forst (Zasieki). Początkiem założenia był średniowieczny gród zlokalizowany prawdopodobnie w miejscu, w którym obecnie znajduje się pałac. Pod jego ochroną, w rejonie skrzyżowania dróg powstała osada, być może o charakterze targowym. Na wschód od niej, przy drodze do Żar, rozwinęła się inna osada związana z kościołem. Gospodarczy rozkwit tych osad i potrzeba ich terytorialnego rozwoju zadecydowały o powstaniu w XIII wieku nowego organizmu przestrzennego. Nowo ukształtowany ośrodek, który miał zaspokoić wzrastające potrzeby społeczne i gospodarcze Trzebiela, otrzymał, zgodnie z obowiązującymi w tym czasie zasadami urbanistycznymi, regularny układ przestrzenny i został obwarowany.
Centrum założenia stanowił czworoboczny rynek. Wychodzące z jego narożników ulice, wiążące się z ulicą biegnącą równolegle z murami, utworzyły osiem nieregularnych bloków, podzielonych na wąskie działki budowlane. Biegnąca przez miasto droga przelotowa przechodziła obecną ul. Żarską. Jej wylotów z miasta strzegły dwie bramy: Gubińska (od zachodu) i Żarska (od wschodu). Poza obwarowaniami pozostały starsze osady, a także gród z zamkiem oraz kościół. W XV wieku od strony wschodniej, w odległości ok. 100 m od starszych fortyfikacji, wzniesiono drugą linię murów obronnych, włączając w obręb obwarowanego ośrodka osadę z kościołem. Obok wspomnianego rynku staromiejskiego, na północy istniał rynek bydlęcy, przy bramie Gubińskiej założono zaś mały rynek lniany. W 1752 r. określono Trzebiel miastem otwartym. Mury miejskie przestały odgrywać swoją rolę i ulegały stopniowej degradacji.
Zabudowa miasta kilkakrotnie ulegała zniszczeniu. Podczas wojny 30 – letniej Trzebiel został prawie doszczętnie zniszczony. W latach: 1737, 1803, 1859 miały miejsce pożary, w skutek których następowały zmiany w zabudowie miasta. Największe straty miasto poniosło podczas II wojny światowej i w okresie powojennym. Wiele budynków zostało wówczas zniszczonych lub rozebranych, w tym ratusz, kościół oraz całe kwartały zabudowy mieszkalnej.
Z obiektów historycznych, które zachowały się do dziś należy wymienić: pałac wraz z pozostałością parku, wieżę mieszkalną pełniąca niegdyś funkcję więzienia, fragmenty murów obronnych, basztę oraz ciąg budynków mieszkalnych przy ul. Żarskiej z XIX wieku, a także wille z końca XIX i początku XX wieku. Podkreślić należy również, że na terenie miejscowości zachowane są nawarstwienia kulturowo – osadnicze od czasów pradziejowych po okres nowożytny, w tym relikty obiektów takich jak mury miejskie, ratusz czy kościół.
Pomimo wojennych i powojennych zniszczeń, Trzebiel zachował czytelny układ wraz z siatką dróg oraz zabytkowe obiekty rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic i sieci dróg. Podkreślenia wymaga fakt, że Trzebiel stanowi cenny przykład układu średniowiecznego miasta o małej skali założenia przestrzennego, którego średnica obwarowanego ośrodka wynosi ok. 220 m. Trzebiel jest typową dla Śląska i Łużyc Wschodnich miejscowością jeśli chodzi o rozplanowanie – z konsekwentnym owalnym układem, z rynkiem, łączącym funkcje handlowe i administracyjne, przyległymi do rynku kwartałami na osi głównego traktu handlowego. Wobec powyższego należy stwierdzić, że zachowany historyczny układ urbanistyczny Trzebiela posiada dużą historyczną i naukową, której zachowanie leży w interesie społecznym.
Ustalając granice wpisu wykorzystano materiały kartograficzne, ikonograficzne, „Opinię” przygotowaną przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków (mapę z propozycją granic ochrony obszaru), oraz protokół z oględzin zawierający m. in. weryfikację i opis granic terenu proponowanego do objęcia ochroną. Uwzględniono również zachowane zabytki architektury i budownictwa. Przy wyznaczaniu granic kierowano się względami merytorycznymi, zachowaniem spójności terenu oraz zasadą ich możliwie jednoznacznego zdefiniowania, stąd poprowadzenie zdecydowanej większości granic zgodnie z granicami działek ewidencyjnych. W wyjątkowych wypadkach konieczne było prowadzenie granic liniami przecinającymi działki, np. przez ulice. W granicach terenu objętego niniejszą decyzją znalazło się miasto średniowieczne w obrębie murów miejskich, druga linia murów poprowadzona w XV wieku, pałac wraz z parkiem oraz część dawnych przedmieść z zachowaną historyczną zabudową.
W związku z zakończeniem postępowania dowodowego, pismem z dnia 30.03.2009 r., znak: RDZ. 4201-97/09, zawiadomiono Strony poprzez obwieszczenie publiczne zgodnie z art. 94 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. j. w.) oraz art. 49 Kodeksu postępowania administracyjnego (Dz. U. j. w.) o możliwości zapoznania się z materiałem dowodowym w sprawie, możliwości wypowiedzenia się, co do zebranych dowodów i materiałów oraz zgłoszenia żądań. Zawiadomienie to zostało przekazane do Urzędu gminy Trzebiel celem umieszczenia go na tablicy ogłoszeń lub innym zwyczajowo przyjętym miejscu oraz wywieszone w siedzibie Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze. W wyznaczonym terminie żadna ze stron nie stawiła się na zapoznaniu z materiałem dowodowym, nie zgłoszono również uwag co do przedmiotu, zakresu i granic wpisu do rejestru zabytków historycznego układu urbanistycznego miejscowości Trzebiel.
Zgodnie z art. 3 p. 1 i p. 12 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. j. w.) zabytek stanowi „nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową”. Historyczny układ urbanistyczny to „przestrzenne założenie miejskie (…), zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg”. W świetle zebranego materiału dowodowego uznano, że zachowany historyczny układ urbanistyczny miejscowości Trzebiel spełnia warunki ww. definicji.
Przypomnieć należy również, że art. 6 ust. 1 p. 1 lit. b wyżej cytowanej ustawy stanowi, że zabytki nieruchome, w tym układy urbanistyczne podlegają ochronie i opiece bez względu na stan zachowania. Z kolei, zgodnie z art. 4 p. 1 ustawy, mówi, że „ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu: zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie”.
W kontekście przytoczonych powyżej przepisów oraz zebranych dowodów potwierdzających istotną wartość historycznego układu urbanistycznego objęcie go ochroną poprzez wpis do rejestru zabytków wydaje się być ze wszech miar uzasadnione.
Odnosząc się do argumentów zawartych w piśmie Wójta Gminy Trzebiel z dnia 06.08.2008 r., należy podkreślić raz jeszcze, że pomimo degradacji oraz lokalizacji nowych obiektów, historyczny układ Trzebiela jest czytelny i posiada wartości historyczne i naukowe, kwalifikujące go do objęcie wpisem do rejestru. Objęcie ochroną poprzez wpis do rejestru zabytków ma na celu trwałe zachowanie i ochronę przede wszystkim: historycznego rozplanowania z zachowanymi obiektami zabytkowymi i formami zaprojektowanej zieleni, także nawarstwień kulturowo – osadniczych wraz z reliktami dawnej zabudowy (m. in. ratusz, mury miejski), ale również ochronę przed dalszą degradacją związaną z niewłaściwym zagospodarowaniem tego terenu.
W związku z powyższym, w oparciu o art. 3 p. 1 i p. 12, art. 6 ust. 1 p. 1 lit b, art. 7 p. 1, art. 8, art. 9 ust. 1, art. 89 ust. 2, art. 91 ust. 4 p. 4 i art. 94 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. j. w.) oraz art. 49 i art. 104 ustawy Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. j. w.) orzeczono jak w sentencji.
p o u c z e n i e
Od niniejszej decyzji przysługuje Stronom odwołanie do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego za pośrednictwem Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w terminie 14 dni od dnia jej doręczenia.
Doręczenie uważa się za dokonane po upływie 14 dni od dnia publicznego obwieszczenie niniejszej decyzji.
Załączniki:
1. Załącznik graficzny stanowiący integralną część decyzji o wpisie do rejestru zabytków.
2. Pouczenie o skutkach wpisu do rejestru zabytków.
Otrzymują:
1. Urząd Gminy Trzebiel, ul. Żarska 41, 68-212 Trzebiel,
2. Starostwo Powiatowe w Żarach, al. Jana Pawła II 5, 68-200 Żary,
3. Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, ul. Szwoleżerów 9, 00-464 Warszawa,
4. aa. ( ) MBlz.
Opracowała: M. Błażejewska 09.07.2010 r.