O B W I E S Z C Z E N I E

LUBUSKI WOJEWÓDZKI KONSERWATOR ZABYTKÓW W ZIELONEJ GÓRZE ul. Kopernika 1, 65-063 Zielona Góra, tel. (68) 324 73 90, 324 74 11, fax. (68) 325 37 45, www.lwkz.pl, e-mail: sekretariat.zgora@lwkz.pl

Zielona Góra, dnia 02.11.2015 r.

RZD.5130.47.2014 [15]

Nr rejestru zabytków: L– 702 /A

O B W I E S Z C Z E N I E

D E C Y Z J A
w sprawie wpisania zabytku nieruchomego
do rejestru zabytków

Na podstawie art. 89 pkt 2, art. 91 ust. 4 pkt 4, art. 94, art. 3 pkt 1, 2, 12, art. 6 ust. 1 pkt 1 lit. b i art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r., poz. 1446 ze zm.) oraz art. 49 i art. 104 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 roku Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r., poz. 267 ze zm.), w wyniku postępowania administracyjnego wszczętego z urzędu

Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków
o r z e k a

wpisać do rejestru zabytków województwa lubuskiego pod numerem rejestru L–702/A następujący zabytek nieruchomy:

historyczny układ urbanistyczny miejscowości Zbąszynek
(gmina Zbąszynek, powiat świebodziński)
w granicach opisanych poniżej i zaznaczonych linią ciągłą, kolorem czerwonym na załączniku graficznym, stanowiącym integralną część niniejszej decyzji.

     Ochroną prawną objęte zostało przestrzenne założenie miejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic i sieci dróg.
Granica historycznego układu urbanistycznego miejscowości Zbąszynek przebiega w następujący sposób:

od strony wschodniej: obejmuje teren historycznej zabudowy mieszkalnej przy ul. Zbąszyńskiej, biegnąc na tyłach zabudowy tworzącej wschodnią pierzeję ulicy, wzdłuż zewnętrznych granic zlokalizowanych tam działek, biegnie po północnej stronie ulicy Kasprowicza, następnie na południe, równolegle do ulicy Szerokiej, przecina ulicę PCK, biegnąc wzdłuż jej wschodniej granicy, równolegle do torów kolejowych, obejmując m.in., zlokalizowaną pomiędzy linią torów kolejowych, a ulicą PCK, zabytkową zabudowę kolejową wraz z dworcem kolejowym, przechodząc na tyłach mieszkalnej zabudowy wielorodzinnej, po wschodniej stronie ulicy Kosieczyńskiej (wychodzącej na południe z placu Dworcowego);

od strony południowej granica przecina ulicę Kosieczyńską i Kościelną;

od strony zachodniej granica przebiega na tyłach zabudowy zlokalizowanej po zachodniej stronie ulicy Kościelnej, biegnąc na zachód od ratusza oraz załamując się pod kątem prostym i biegnąc wzdłuż północnej strony Rynku do ulicy Długiej, wzdłuż której biegnie ku północy (obejmując zlokalizowaną po jej zachodniej stronie, zabytkową zabudowę mieszkalną i zabytkowy zespół kościelny – dawny kościół protestancki, obecnie katolicki kościół parafialny pod wezwaniem Macierzyństwa Najświętszej Marii Panny, dawny dom parafialny, obecnie plebania oraz dawny dom gminny), do ulicy Sportowej, a następnie po zachodniej stronie ulicy Wojska Polskiego, włączając nasadzenia tworzące aleję;

od strony północnej granica przecina ulicę Wojska Polskiego, biegnie na tyłach zabudowy zlokalizowanej po południowej stronie ulicy Poznańskiej, przecina ulicę Wolsztyńską, biegnąc ku północy, a następnie północnym skrajem miasta, na zamknięciu ulicy Zbąszyńskiej.

Wyżej opisane granice zostały zaznaczone kolorem czerwonym na załączniku graficznym stanowiącym integralną część niniejszej decyzji.

U z a s a d n i e n i e

     Postępowanie administracyjne w sprawie wpisu do rejestru zabytków historycznego układu urbanistycznego miejscowości Zbąszynek, zgodnie z art. 94 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz art. 49 Kodeksu postępowania administracyjnego, wszczęto z urzędu poprzez obwieszczenie publiczne. Zawiadomienie o wszczęciu postępowania przesłano Gminie, celem umieszczenia go na tablicy ogłoszeń lub w innym, zwyczajowo przyjętym miejscu oraz wywieszono w siedzibie Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze. Jednocześnie w ww. zawiadomieniu poinformowano o terminie oględzin zabytku, które odbyły się dnia 5 grudnia ubiegłego roku, z udziałem pracownika Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze oraz przedstawiciela Gminy Zbąszynek. W trakcie oględzin wykonano dokumentację fotograficzną oraz sporządzono protokół. Zgodnie z art. 7, art. 9 oraz art. 10 § 1 Kodeksu postępowania administracyjnego protokół z oględzin dopuszczono jako dowód w sprawie. W oparciu o materiały zgromadzone w sprawie określono granice ochrony prawnej historycznego układu urbanistycznego miejscowości. Ich przebieg, oznaczony na mapie ewidencyjnej, poprzez obwieszczenie podany został do publicznej wiadomości. W piśmie tym zawiadomiono także o możliwości zapoznania się stron ze zgromadzonym w sprawie materiałem dowodowym i wypowiedzenia się, co do zebranych dowodów i materiałów. Strony nie skorzystały z przysługującego im prawa.
     Kompetencje Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków do rozpatrzenia sprawy wynikają z art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, zgodnie z którym do rejestru wpisuje się zabytek nieruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków z urzędu, bądź na wniosek właściciela zabytku nieruchomego lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy. Podstawową formą ochrony zabytków, wskazaną w art. 7 p. 1 tejże ustawy jest wpis do rejestru zabytków. Art. 6 ust 1 p. 1 b cytowanej ustawy stanowi, że ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania, zabytki nieruchome, będące w szczególności układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi. Zgodnie z definicją określoną w art. 3 p. 2 cytowanej ustawy, zabytek nieruchomy to nieruchomość, jej części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Natomiast historyczny układ urbanistyczny w art. 3 p. 12 tejże ustawy został zdefiniowany jako przestrzenne założenie miejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg.
     Na podstawie zebranego w sprawie materiału dowodowego ustalono, co następuje.
Miejscowość Zbąszynek zlokalizowana jest we wschodniej części województwa lubuskiego, przy jego granicy z województwem wielkopolskim, od której oddalony jest o niecałe 4 km. Administracyjnie miasto leży w powiecie świebodzińskim, w odległości ok. 20 km na wschód od powiatowego Świebodzina, w makroregionie Pojezierze Lubuskie, na terenie Bruzdy Zbąszyńskiej. Na terenie miejscowości znajduje się ważny węzeł kolejowy, w którym przecinają się linie relacji Warszawa – Berlin i Gorzów Wielkopolski – Sulechów.
     Powstanie Zbąszynka (Neu Bentschen) wiązało się z ustalonym po I wojnie światowej nowym przebiegiem granicy polsko-niemieckiej, która została przesunięta w wyniku włączenia w roku 1920 Wielkopolski do odrodzonej II Rzeczypospolitej. Spowodowało to przecięcie granicą państwową wielu szlaków i połączeń komunikacyjnych w postaci dróg, czy linii kolejowych oraz odcięcie kilku ważnych węzłów kolejowych, które znalazły się na terenie nowopowstałego państwa polskiego. Sytuacja taka zaistniała w Zbąszyniu (Bentschen), będącym stacją węzłową dla kilku ważnych linii kolejowych (w tym magistrali Berlin – Poznań), który znalazł się poza dotychczasową granicą niemiecką. W zaistniałej sytuacji konieczna stała się budowa nowej, wspólnej stacji granicznej dla przebiegających tam tras kolejowych. Jej lokalizację zaplanowano na przedpolach wsi Chlastawa (Klastawe) i Kosieczyn (Kuschten). Koncepcję opracowano w Dyrekcji Kolei Rzeszy Wschód (Reichsbahndirektion Osten – Rbd Osten) we Frankfurcie nad Odrą. Zakrojoną na szeroką skalę, wieloletnią inwestycję przeprowadzono w kilku etapach. W pierwszej kolejności, w latach 1922/23–1925 zbudowano część towarową stacji kolejowej. Jednymi z pierwszych, powstałych tam budowli była lokomotywownia oraz ekspresjonistyczna wieża ciśnień (o wysokości 33 metrów), wzniesiona w latach 1923–1924 wg projektu wybitnego, niemieckiego architekta, urbanisty i konstruktora, Bruno Möhringa. W roku 1925 uruchomiono odprawę pociągów towarowych, z których pierwszy wjechał na stację 25 listopada 1925 roku. 14 lipca 1930 roku otwarto dworzec osobowy dla ruchu pasażerskiego. Tunel oraz przejścia podziemne na perony powstały już podczas II wojny światowej, w latach 1942–1944.
     Powstającą wraz ze stacją kolejową osadę mieszkaniową dla obsługujących ją pracowników kolei, straży granicznej, poczty, celników oraz ich rodzin, ulokowano po północno-zachodniej stronie stacji. Dokument lokacyjny został wydany w 1925 roku przez władze ówczesnego powiatu międzyrzeckiego. Będące właścicielem osiedla i stacji Towarzystwo Niemieckich Kolei Rzeszy (Deutsche Reichsbahn Gesellschaft) zostało w nim m.in. zobowiązane do budowy obiektów użyteczności publicznej, takich, jak kościoły, szkoła, czy siedziba miejscowych władz. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w opracowanych w Wydziale Budownictwa Lądowego Dyrekcji Kolei Państwowych we Frankfurcie nad Odrą, projektach architektoniczno-budowlanych miejscowości. Ich twórcami byli Friedrich Veil oraz Wilhelm Beringer (1887–1949) autor m.in. projektu dworca kolejowego we Frankfurcie nad Odrą oraz sąsiadującego z nim osiedla urzędników kolejowych – Kiliansberg. Nadzór nad projektem sprawował szef decernatu budownictwa nadziemnego Rbd Osten, nadradca budowlany Georg Rostoski. Zgodnie z przyjętą przez projektantów ideą, Zbąszynek wpisał się w popularną wówczas koncepcję miasta-ogrodu (Gartenstadt), charakteryzującą się niską, rozluźnioną zabudową, której towarzyszą różne układy zieleni komponowanej.
     Jednym z pierwszych, powstałych na terenie miejscowości obiektów użyteczności publicznej była, wzniesiona w latach 1924–1926 szkoła z halą sportową. W 1925 roku powstała remiza straży ogniowej, w 1926 roku rzeźnia, w latach 1927-1928 poczta (wg projektu Adolfa Pillera). Siedzibę władz gminy wzniesiono w latach 1928–1929 roku. Zlokalizowany w zachodniej części miasta, przy ul. Długiej kościół protestancki wraz z towarzyszącymi mu budynkami, wznoszono od sierpnia 1928 roku do grudnia 1929 roku. Jego uroczyste poświęcenie odbyło się dnia 23 marca 1930 roku. 12 grudnia tegoż roku ukończono budowę kościoła katolickiego, który usytuowano w południowo-zachodniej części miasta przy ul. Kościelnej (Kirchstrasse). Oba obiekty wzniesiono wg projektu Wilhelma Beringera (z uwagi na zachowane wartości zarówno d. kościół protestancki wraz z towarzyszącym mu zespołem zabudowań, jak i kościół katolicki zostały indywidualnie wpisane do rejestru zabytków).
     Niewielkie początkowo osiedle, liczące w 1925 roku jedynie 1100 mieszkańców, w wyniku sukcesywnej rozbudowy i powiększania o kolejne obiekty w 1930 roku zamieszkiwało już ponad 1600 osób. Administracyjnie teren osiedla wraz ze stacją kolejową stanowił własność Towarzystwa Niemieckich Kolei Rzeszy. W 1932 roku licząca już ponad 2000 mieszkańców osada kolejowa Neu Bentschen została wyodrębniona z majątku niemieckich kolei, stając się samodzielną gminą wiejską. Działania wojenne nie zniszczyły zabudowy miejscowości. Pod koniec stycznia 1945 roku, w związku ze zbliżającymi się oddziałami radzieckimi zarządzono ewakuację ludności, która zakończyła się 27 stycznia. W wyniku wyznaczenia granic po II wojnie światowej Zbąszynek znalazł się na terenie państwa polskiego i już w tym samym roku otrzymał prawa miejskie.
     Do lat 70-tych XX wieku miasto przetrwało w niezmienionym stanie. Dopiero wówczas, w części zachodniej, głównie przy ulicy Długiej, powstały współczesne, wielorodzinne, pięciokondygnacyjne bloki mieszkalne, które rozluźnionym układem zabudowy, przeskalowanymi gabarytami oraz zastosowanymi płaskimi dachami zaburzyły pierwotny, jednorodny charakter miasta-ogrodu. Do innych, niekorzystnych zjawisk, jakie zaszły na terenie układu urbanistycznego w II połowie XX wieku oraz na początku obecnego stulecia zaliczyć należy także likwidację większości parterowych budynków gospodarczych z bramami, które stanowiły charakterystyczne łączniki pomiędzy budynkami mieszkalnymi przy ul. Wojska Polskiego, zastępowanie charakterystycznego, jednorodnego dla całej miejscowości pokrycia z dachówki karpiówki innymi pokryciami, ocieplanie elewacji, likwidację charakterystycznej stolarki okiennej i drzwiowej, czy likwidowanie kamiennych nawierzchni dróg oraz zieleni. Na obrzeżach historycznej zabudowy mieszkalnej powstały współczesne, jednorodzinne budynki mieszkalne o współczesnej architekturze, które, ze względu na ich peryferyjną lokalizację oraz właściwe gabaryty nie miały istotnego wpływu na miasto. Należy zatem stwierdzić, że wyżej opisane przekształcenia nie naruszyły pierwotnego układu urbanistycznego, który zachował się w niezmienionym stanie. Nie miały one również istotnego wpływu na charakter miasta-ogrodu, którym jest, liczący obecnie około 5250 mieszkańców Zbąszynek.
     Kompozycyjnie układ urbanistyczny Zbąszynka stanowi połączenie rozwiązań charakterystycznych dla układu radialnego, z centralnym placem dworcowym, z którego wybiegają promieniście cztery główne ulice i ortogonalnej szachownicy, utworzonej przez krzyżujące się z ulicami głównymi poprzeczne, mniejsze ulice. Na niektórych skrzyżowaniach dokonano celowego załamania traktów, zyskując przestrzeń do aranżacji skwerów obsadzonych drzewami i krzewami. Ukształtowana w ten sposób siatka komunikacyjna miejscowości stanowi osnowę dla pozostałych elementów układu w postaci zabudowy, zieleni, czy przestrzeni wolnych od zabudowy. Zgodnie z ideą miasta-ogrodu, w którym znaczny udział w ogólnej powierzchni miasta mają tereny zielone, zarówno główna ulica miasta, jak i większość pozostałych ciągów komunikacyjnych w obrębie historycznego założenia urbanistycznego zaprojektowano i zrealizowano jako brukowane ulice, podkreślone poprzez nasadzenia w formie alei drzew. Głównym traktem komunikacyjnym jest, biegnąca przez środek miasta, na linii północ-południe, ul. Wojska Polskiego (d. Grenzmarkstrasse, później Adolf Hitlerstrasse). Zarówno w przeszłości, jak i obecnie stanowi ona granicę podziału pomiędzy różnymi strefami funkcjonalnymi miejscowości. Po zachodniej stronie zlokalizowano najistotniejsze obiekty użyteczności publicznej, takie, jak kościół ewangelicki z domem gminnym, kościół katolicki i ratusz, które stanowią dominanty przestrzenne układu. Zabudowa mieszkalna w tej części zajmowała pierwotnie jedynie niewielki obszar na południowym jego krańcu.
     Większość zabudowy mieszkalnej zlokalizowano we wschodniej części miejscowości, pomiędzy ulicą Wojska Polskiego i, biegnącą wzdłuż linii kolejowej i stanowiącą wschodnią granicę miejscowości, ulicą PCK (d. Bahnhofstrasse). Utworzone tam osiedle otrzymało własny, centralny plac (ob. plac Wolności – d.Lindenplatz/Hindenburgplatz), przy którym zlokalizowano szkołę z salą gimnastyczną. Dominującą funkcję mieszkaniową uzupełniła tu także funkcja techniczna – remiza strażacka, rzeźnia, czy oczyszczalnia. Osiedle zabudowano niewielką gabarytowo, stypizowaną, zwartą zabudową mieszkalną, sytuowaną na obowiązującej linii zabudowy. Na jej tyłach zlokalizowano ogrody i podwórza gospodarcze. Zabudowę placu wydzielono utworzonymi w parterach budynków przejazdami bramnymi, które pozwoliły na utworzenie niewielkich, kameralnych wnętrz urbanistycznych. Zgodnie z przyjętym schematem, przy placu oraz przy głównej ulicy (Wojska Polskiego) znalazły się nieco większe, wielorodzinne budynki dwukondygnacyjne, zaś wzdłuż bocznych ulic budynki parterowe.
     Niemal wszystkie budynki historyczne na terenie miasta ukształtowano jednorodnie, w charakterystyczny dla epoki sposób, nadając im wspólne cechy, które decydują o jednorodnym charakterze zabudowy. Do najbardziej charakterystycznych cech zabudowy Zbąszynka należą czterospadowe i naczółkowe dachy w układzie kalenicowym, o jednakowych dla wszystkich obiektów kątach nachylenia i jednorodnie ukształtowanych, krytych dachówką karpiówką kładzioną w koronkę, połaciach, z charakterystyczną przepustnicą. Poddasza doświetlone są oknami powiekowymi lub niewielkimi oknami wystawkowymi. Symetrycznie zakomponowane elewacje, z wejściem głównym na osi, zdobione są prostym, oszczędnym, geometrycznym detalem architektonicznym w postaci portami i opasek oraz charakterystyczną dla epoki, drewnianą stolarką okienną i drzwiową.
Należy stwierdzić, że Zbąszynek zachował pierwotny układ przestrzenny oraz charakter miasta-ogrodu, w którym zabudowie i ciągom komunikacyjnym nadal nieodłącznie towarzyszą komponowane układy zieleni, stanowiące kluczowe elementy kompozycyjne zespołu, odgrywające do dziś istotną rolę w jego krajobrazie przestrzennym i kulturowym. Niemal kompletnie przetrwała także historyczna zabudowa, zarówno związana ze stacją kolejową, jak i osiedlem mieszkalnym.
     Wobec powyższego, Zbąszynek, jako unikatowy na terenie województwa przykład miasta-ogrodu, założonego na surowym korzeniu, o bardzo dobrze czytelnej, pierwotnej, zachowanej w niemal niezmienionym stanie strukturze przestrzennej oraz kompletnie zachowanej oryginalnej zabudowie, należy uznać za jeden z najcenniejszych zespół urbanistycznych województwa lubuskiego i regionu, o znaczącej wartości historycznej, artystycznej i naukowej. Autentyzm i unikatowy charakter przestrzennego założenia miejskiego, na który składają się m.in. zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic, placów i dróg, decyduje o jego szczególnej wartości. Historia powstania i rozwoju miasta, nierozerwalnie powiązana z historią powszechną, jest świadectwem dziejów tutejszych ziem, stanowiących dawne pogranicze niemiecko-polskie oraz obu państw, w granicach których miejscowość znajdowała się na przestrzeni swojej niemal 100-letniej historii. Powyższe cechy decydują o tym, iż układ urbanistyczny Zbąszynka wyczerpuje znamiona zabytku, określone w definicji zawartej w art. 3 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, przedstawiając istotne wartości historyczne, artystyczne i naukowe, których zachowanie leży w interesie społecznym. Wpis do rejestru zabytków pozwoli na zachowanie oraz prawidłowe pod względem konserwatorskim zagospodarowanie i utrzymanie zabytku, zgodne z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, która określa, iż ochrona zabytków polega w szczególności na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, a także zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytku. Wpis do rejestru zabytków układu urbanistycznego Zbąszynka ma na celu pozyskanie instrumentów prawnych umożliwiających skuteczną ochronę jego zachowanych wartości historycznych, artystycznych i naukowych oraz kompozycyjnych i krajobrazowych, takich, jak pierwotne rozplanowanie i unikatowy charakter przestrzenny miasta-ogrodu. Ponadto ochrony wymaga zachowana substancja zabytkowa, m. in. w postaci historycznej zabudowy, form zaprojektowanej zieleni, czy historycznych nawierzchni. Wpis do rejestru umożliwi także ochronę przed ewentualną degradacją związaną z niewłaściwym zagospodarowaniem terenu.
     Ze względu na powyższe, należy stwierdzić, że istnieją merytoryczne przesłanki do objęcia niniejszego zabytku ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków w granicach zaznaczonych na załączniku graficznym. W tym stanie rzeczy należało orzec jak w sentencji.

     Niniejsza decyzji podlega doręczeniu przez publiczne obwieszczenie na podstawie art. 94 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz art. 49 Kodeksu postępowania administracyjnego.

p o u c z e n i e

Od niniejszej decyzji przysługuje Stronom odwołanie do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego za moim pośrednictwem w terminie 14 dni od dnia doręczenia.

załączniki:
1. załącznik graficzny stanowiący integralną cześć decyzji wpisu do rejestru zabytków
2. pouczenie o skutkach wpisu do rejestru zabytków

otrzymują:
1. Burmistrz Zbąszynka, Urząd Miejski w Zbąszynku, Rynek 1, 66-210 Zbąszynek
2. Urząd Miejski w Zbąszynku, Rynek 1, 66-210 Zbąszynek – pozostałe strony postępowania w drodze obwieszczenia w sposób zwyczajowo przyjęty na terenie miejscowości.
do wiadomości:
1. Narodowy Instytut Dziedzictwa w Warszawie, ul. Kopernika 36/40, 00-924 Warszawa
2. Starostwo Powiatowe w Świebodzinie, ul. Kolejowa 2, 66-200 Świebodzin
3. Starostwo Powiatowe Wydział Budownictwa, ul. Kolejowa 2, 66-200 Świebodzin
4. aa. 5481 opracowała: mgr Agnieszka Skowron 02.11.2015.

D-R(ZN)W

Skip to content